Explore as a

Share our content

Ko hono faʻu ha ngaahi meʻangāue maluʻi fakakomipiuta ke ne taʻofi e ngaahi scam telefoni toʻotoʻo ʻi he ʻĀtakai ʻo e Kau Tongá

Siuta1 v2

Dr Siuta Laulaupea'alu (photo supplied).

> English

ʻOku tāketiʻi ʻe he kau Cybercriminal (faihia ʻi he ʻinitanetí) ʻa e ngaahi Fonua Pasifikí, kau ai ʻa Tonga, ʻa ia ʻoku siʻi ʻaupito ʻenau ngaahi maʻuʻanga tokoni ki he malu ʻi he ʻinitanetí, ke maluʻi ʻaki ha ngaahi ʻohofi ʻi he ʻinitanetí. Ko e ngaahi telefoni smartphones ko ha ʻū device ia ʻoku ngāue ʻaki lahi fakamāmani lahi pea ko e tefitoʻi meʻangāue ia ʻoku ngāue ʻaki ʻi he sosaieti Tongá ke hū ai ki he ʻinitanetí. ʻOku maʻu ʻe he kau scammer ʻa e fakamatala fakataautahá ʻaki ʻenau download ha vailasi ʻe iku ke mole ai e fakamatala fakafoʻituituí, paʻanga, mo ha ngaahi koloa kehe. ʻE fakatotoloʻi ʻe he polokalama ko ʻení ʻa e ngaahi halanga scam ʻi he text mo e ngaahi nunuʻá ʻaki ha fakakaukau ʻoku loloto mo lahi. ʻOku fakataumuʻa foki ke fakapapauʻi mo ʻanalaiso ʻa e natula mo e tuʻo lahi ʻo e ngaahi ʻohofi ʻi he text telefoni toʻotoʻo ʻa e kāinga Tongá ʻi Tonga mo Aotearoa fakatouʻosi, ke mahino ʻa e ngaahi makatuʻunga fakatekinekale mo fakasōsiale ʻokú ne uesia ai ʻa e fakamatala ki he ngaahi polokalama fetuʻutaki fakatekinolosia ʻi Tonga ʻa ia ʻokú ne fakatupunga ai ʻa e tuʻulaveangofua ko ʻeni ki he ngaahi ʻohofi ʻi he ʻinitanetí. Te ne fakatotoloʻi mo muimuiʻi ʻa e feituʻu ʻoku ʻi ai ʻa e kau scammer, taimi ʻoku nau fai ai ha ʻohofi, ko honau tangataʻi fonuá, ko e fale ʻoku nau ngāue ʻakí, feituʻu ʻoku fakataumuʻa ke ʻave ki ai e fakamatala naʻe tānakí, pea mo e fanga kiʻi founga ikiiki ʻoku ngāue ʻaki ʻe he kau scammer. Ka mole ha paʻanga ha taha ne ʻohofi ʻi he ʻinitanetí, ʻoku loto ʻa e fakatotolo ko ʻení ke feinga ke muimuiʻi pe naʻe tipōsiti nai ʻa e paʻangá ki ha pangikē fakalotofonua pe ko ha ʻakauni ʻi tuʻapuleʻanga (ngaahi feituʻu mo e/pe ngaahi fonua ʻi he mamaʻo taha ʻoku malavá), mo feinga ke ʻiloʻi e ngaahi ʻuhinga ʻo e malava pe tōnounou ʻo e ngaahi ʻohofi ikiiki (SMS + phishing) ko ʻení. Ko e tokanga makehe ʻa e fakatotoló ni ʻoku ʻi he ngaahi ʻulungaanga fakafonua ko ia ʻokú ne tokoni ki he fakalakalaka ICT mo e tuʻu laveangofua ki he cybercrime, pea ʻi he fekumi ki he ngaahi founga ʻoku taau mo e ʻulungaanga fakafonuá ki hono fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi ʻohofi ko ʻeni ʻi he ʻinitanetí.