Explore as a

Share our content

Tūtohinga Rangahau mō Aotearoa

Table of Contents

Kupu whakataki

E hāpai ana tēnei tūtohinga rangahau kia eke te whanonga rangahau ki ngā taumata tiketike rawa o ngā matatika, pono hoki kia puta ai ngā kitenga rangahau tino kounga. E whakamana ana i te hira, te uara me te whaimana o ngā tikanga rangahau maha (me te kaupapa Māori [a] me ngā tikanga rangahau o Te Moananui-a-Kiwa), ngā tikanga mātauranga maha (me te mātauranga Māori), me te reo me ōna tikanga [b]. He rauemi tēnei e āhei ana tētahi whakahaere, tangata rānei ahakoa ko wai, te whai, te whakamahi rānei, te katoa, he wāhanga rānei.


Ngā kupu āpiti

[a] Ko te tukanga Māori tuku iho o te uiui, te tūhura, te wawao me te auaha i roto i te whanaketanga o ngā mōhiotanga hou, ngā tikanga hou o te mōhio, te āhua me te mahi, mai i ngā mōhiotanga ukiuki

[b] I roto i tēnei horopaki, ko te reo me ōna tikanga koinā te reo, te ahurea me ngā tikanga a te Māori.


Return to top

Ngā uara me ngā mātāpono

Me mātua whakamārama ngā uara matatika me te ngaio me ngā mātāpono hāngai ki te hapori rangahau [c] i roto i tētahi pou tarāwaho arowhānui e whakamana ana i ngā tika tangata, ā-iwi hoki, ngā mātāpono o te uiui herekore me te iwi whānui tuwhera, me ngā herenga ka ara ake i te Tiriti o Waitangi [d]. Nō te wāhi kotahi ēnei mātāpono me ēnei uara: ngā tukanga mō te tūhura mōhiotanga, te hōpara me te tuari i waenga kairangahau, ngā kaiwhakauru me ngā hapori i Aotearoa e manaaki ana i te tangata me ōna motika.

Ko te whakahau ki ngā kairangahau [e], ngā whakahaere rangahau me ngā kaituku pūtea [f] kia mōhio rātau he mahi tahi ngā uara me ngā mātāpono hei ārahi i ā rātau mahi [g], e ai ki tō rātau ake horopaki rangahau. Ko ēnei:

  • Tika [h,i]
  • Mana
  • Whakapapa
  • Manaakitanga
  • Pūkenga
  • Kaitiakitanga
  • Beneficence
  • Non-maleficence 
  • Justice
  • Respect
  • Integrity
  • Duty of care 

Ngā kupu āpiti

[c] Kei roto i te hapori rangahau ko ngā kaituku pūtea, ngā whakahaere rangahau, ngā kairangahau takitahi me ngā tohunga mātauranga, ngā pia rangahau me ngā kaitautoko pērā i ngā kaihangarau.

[d] E mōhiotia ana ka hangā haere tonu te whanaungatanga i waenga i te Māori me te Karauna, nō reira me rerekē anō pea ngā uara me ngā mātāpono me ngā kawenga kei runga i ngā kairangahau me ngā kaituku pūtea e takoto ana i roto i tēnei tūtohinga.

[e] Ko ngā kairangahau ko te hunga ērā ka whakahaere rangahau, ngā tūmahi mātauranga rānei.

[f] Ko ngā kaituku pūtea ko ngā umanga ērā ka haumi ki ngā rangahau, engari kāore nei rātau e tino mahi rangahau. E hāngai ana te tūtohinga ki aua wāhanga anake o ngā mahi a te umanga e pā ana ki te whiringa o ngā kaiwhiwhi, me te whakatū, te whakahaere me te whakatutuki i ngā whakaritenga kirimana, tuku pūtea rānei. 

[g] Ko ngā tūmahi ko ngā mahi rangahau, mahi mātauranga rānei, kei roto pea ko ngā tūmahi ngaio hāngai pēra i te tuku i ngā otinga ki ētahi atu.

[h] He tikanga ō ngā kupu Māori e tino hāngai ana ki te āhua o te horopaki. I roto i tēnei horopaki ko te tika e pā ana ki te pono me te whakaute i ngā pānga tōtika o ngā hapori hāngai; ko te mana e pā ana ki te whakataurite i te mana ake o te tangata me ngā tika ō ētahi atu; e whakamana ana te whakapapa i te hiranga o te whanaungatanga ki ngā hapori hāngai; ko te manaakitanga ko te manaaki me te whakaaronui ki ngā uara rerekē, hapori rerekē hoki; e kōrero ana te pūkenga mō te hōhonutanga o ngā mōhio; ā, ko te kaitiakitanga ko te whai kawenga me te whakarite kia tōtika te whakahaere i ngā rawa. beneficence: I roto i tēnei horopaki, ko te tikanga o te whakapapa ko te mahi kia whiwhi hua ai ētahi, e tautoko ana i ngā āhuatanga whānui o te oranga, me te whakataurite i ngā painga ki ngā mōrea me ngā utu; non-maleficence: ko te manaakitanga ko te kore tūkino pokanoa, me te whakarite kāore nui ake te wāriu o ngā painga e manakohia ana ki te mōrea o te tūkinotanga; justice: ko te kaupapa o te tika kia tōkeke, kia ōrite te manaaki i te tangata, otirā kia ōrite te toha i ngā painga me ngā taumahatanga o ngā rangahau ki ngā tāngata me ngā hapori; respect: te whakaaronui ki te tangata ko te whakaaronui ki te motika o te tangata ki te whai i ōna ake hiahia, whakaaro hoki me ngā mahi i runga anō i ōna ake uara, whakapono hoki; integrity: e kōrero ana te pono mō te wairua tika o te rangahau nā te pakari o ana tikanga me te āhuatanga pono me te tika o te whakaaturanga; duty of care:  e whakaahua ana te mana i ngā herenga o te tangata ki ētahi atu ka whai pānga pea nā ā rātau mahi, mahuetanga rānei.

[i] He mea waihanga ngā uara Māori e te rōpū mahi o Te Apārangi, arā ko Ahorangi Tahu Kukutai, Ahorangi Tuarua Maui Hudson, Ahorangi Tuarua Maria Bargh, Ahorangi Tuarua Hēmi Whaanga, Tākuta Hinemoa Elder, Tākuta Dan Hikuroa, Marino Tahi me Moe Milne hei whakauru ki Ngā Tikanga o Ngā Paerewa me te Matatika Ngaio. E marohitia ana ēnei e te rōpū mahi o te Tūtohinga kia whakaurua tonu atu ki te Tūtohinga.


Return to top

Ngā tūmanako

Ka puta ngā tikanga rangahau haepapa me te  kounga ina tika ana te mahi a ngā kairangahau, ā, e tautokona ana, e whakatenatenahia ana rātau e ngā whakahaere rangahau me ngā kaituku pūtea e ū ana ki ngā paerewa ngaio taumata tiketike me te hāpai i te painga o te iwi whānui. I taua āhuatanga, ko tā ngā rangahau:

1. Me pono, me ngaio te āhua, ā, me pukumahi, me tūpato te rangahau mā te whai i ngā tikanga tōtika;

2. Me ngana te whai kia kairangi te rangahau, e whakaatu ana i ngā whanonga taumata tiketike me te hāpai i te wairua pono;[j]

3. Me whakaaronui ki ētahi atu tāngata, me te whai i ngā tikanga ahurea [k] me te whakaaro pūkenga me te whakamaioha i ngā uara rerekē me ngā hapori rerekē (manaakitanga);

4. Me whakapau kaha ki te tautuhi me te whakawhitiwhiti ki te hunga whai pānga, ngā hapori whai pānga rānei (whakapapa), te whakamana i ō rātau motika (mana), me te manaaki i ō rātau pānga (tika), me ngā pānga ā-reanga;

5. Ina taea, me mahi tahi me ngā mana whenua, te tangata whenua, ngā iwi, ngā hapū, ētahi atu hapori rānei e pā tika tonu nei ki a rātau te rangahau, arā pea ko te whakamahi i ngā tikanga rangahau tōtika pērā i te kaupapa Māori, te rangahau, ngā ara rangahau, ara mahi tahi rānei i hangaia ngātahitia, i tukuna ngātahitia hoki me aua pātui;

6. Me ū ki ngā whakaritenga matatika, ā-ture katoa, [l], me te whakatinana i ngā paerewa tikanga hāngai [m];

7. Me whakamaru i te hauora, te haumaru, te oranga me ngā motika o te hunga whai wāhi mai, ka whai pānga rānei ki ā rātau mahi rangahau;

8. Me haepapa te whakahaere i ngā taonga, ngā raraunga, ngā tīpako me ngā pūkete i hangaia, i kohia rānei e rātau;

9. Me whai whakaaro ki ngā pānga o ā rātau rangahau me ngā tikanga mahi rangahau ki te taiao (kaitiakitanga);

10. Me whakapuaki, me whakahaere i ngā take whai taharua;

11. Ka whakapuaki anake i tō rātau mātau e hāngai ana ki ō rātau mōhio, pūkenga hoki;

12. Me tika te whakahua i te hunga i tautoko, i tuku pūtea rānei ki te rangahau, ā, me tika te whakahua i ngā mahi a ētahi atu;

13. Me tautoko i te painga ki te iwi whānui mā te whai whakaaro ki ō rātau paiherenga ki te iwi whānui,e whakaaroaro ana ki ngā mutunga iho ka taea mai i ā rātau rangahau, te wawe o te tuku haere i ngā otinga me ngā kitenga ina tika ana, me te haepapa o te whakawhitiwhiti kōrero ki te iwi whānui [n].

Ka tautoko atu anō ngā whakahaere rangahau ina rātau ka:

14. Whakatū me te ū ki ngā tikanga poari whakahaere me ngā tikanga tumuaki whakahaere [o] hei tautoko me te whakatenatena i ngā tikanga rangahau haepapa;

15. Tuku i ngā whakaahuru tōtika, ngā pūnaha tautoko me ngā whakangungu, mātauranga, kaiako pono haere tonu mā ngā kairangahau me rātau kei ngā tūranga hāngai i roto i ā rātau whakahaere tautoko;

16. Haumaru te whakaputu, te whakahaere me te āhei atu ki ngā taonga rangahau, ngā raraunga, ngā tīpako me ngā pūkete mō te whakamahi ā muri ake;

17. Whakamahi i ngā tukanga tikanga mahi pai [p] mō te whiwhi māharahara, amuamu rānei mō ngā take e pā ana ki ngā whanonga rangahau koretake pea [q], te whakatewhatewha me te whakatau i aua take, me te whai i ngā tūmahi hei whaiwhai ake [r].

Ka tuku tautoko ngā kaituku pūtea ina rātau ka:

18. Whakamahi i ngā tukanga tikanga pai [s] hei whakaū, mēnā ka tukuna, ā, ka tika te whakahaere i ngā pūtea i tonoa, ka whakahaeretia ngā rangahau e te hunga mātau me te ū ki ngā whakaritenga matatika, ā-ture hoki;

19. Taunaki i te ōritetanga, te kanorau me te whakaurunga, te rapu ki te whakawhānui ake i te whai wāhitanga mai me te āhukahuka i ngā rōpū e iti nei te kitea i roto i te hapori rangahau o Aotearoa;

20. Tuari i ngā tikanga pai, ā, mēnā he kaituku pūtea tūmatanui, me whakahāngai i ngā whakaritenga ki ētahi atu kaituku pūtea tūmatanui hei whakaiti i te taumahatanga ki ngā kaiwhiwhi pūtea me ngā kaitono.


Ngā kupu āpiti

[j] Kei roto i tēnei ko te tautoko i ngā hoa mahi, kia pai te urupare ki ngā tohutohu kaiako pono, me te tuku whai wāhitanga ki ngā manu hou i roto i ngā mahi rangahau.

[k] Ko te mōhio ki ngā tikanga ahurea ko tōna mātau, whakaaronui me te whaitake o te mahi i roto i ngā ahurea rerekē. 

[l] Kei roto ko te whakamahi i ngā mea e toru (Whakakapi, Whakaiti me te Whakatikatika) i roto i ngā mahi e pā ana ki ngā kararehe e rangahautia ana.

[m] Kei roto i ngā paerewa tikanga mahi ko ngā tikanga mahi, ā, ka rerekē ēnei i waenga i ngā peka mātauranga; kei roto i ngā peka pūtaiao mā ngā paerewa tōtika e whakarite ka puta ngā kitenga rangahau pakari, ā, ka taea te whakaputa anō.

[n] E rārangi ana ngā mātāpono o te whakawhitiwhiti haepapa i roto i ngā aratohu whakawhitiwhiti tūmatanui a Te Apārangi  (https://royalsociety.org.nz/public-engagement-guidelines/).

[o] Kei roto ko ngā mahi whakaū e tautoko ana i te ōritenga, kanorau me te whakaurunga.

[p] He tuku tohutohu ngā tukanga tikanga mahi pai ki te hunga he māharahara ō rātau, e kitea ana, e tautoko ana i te oranga o ngā tāngata whai pānga katoa, i roto i te wā tika, he whaitake, he pakari, he tōkeke te hātepe, he whai i ngā ture tūturu, he wehe kē i ngā tūranga whakatewhatewha me te tuku whakatau, ā, mō ngā take tino taumaha, ko te tikanga ka whakamahia ngā mema reimana i tohua motuhaketia i roto i ngā rōpū tuku whakatau e whiriwhiri ana i te take me te whakatau i ngā mahi whai ake hei tiaki i te iwi whānui.

[q] Kei roto i ngā whanonga rangahau koretake ko te whānako, te hanga rūkahu me te teka me ētahi atu mahi kino.

[r] I ngā āhuatanga o te tino hē rawa, ko ngā tikanga pai ko ngā mahi hei tiaki i te iwi whānui (kei roto pea ko te whakatika i ngā kōrero, te whakamōhio atu ki ngā kaituku pūtea me te whakapuaki kōrero hei tiaki i ngā hoa mahi harakore me te whakamōhio atu ki ngā kaitukumahi o āpōpō pea) ka whakatauhia i mua i te whakarite i ngā whiu mahi, te rēhita ākonga rānei ki te tangata, ngā tāngata rānei i hara.

[s] Ko te tikanga kei roto i ngā tukanga tikanga pai ko te whakamahi i te arotake aropā.


 

Return to top