He kōrero mō te wā me te whānui: Te titiro whakamua mā ngā tuhituhi toka o Aotearoa, me te whakamuri ki te whakarauoranga me te kaitiakitanga

I hangaia ngā Tohu a Te Kaunihera Pūtea Rangahau a Marsden hei tautoko i ngā kairangahau papai ki te whai i ngā kaupapa pūkenga-maha hao nui e tūhura ana i ngā mōhiotanga hou.  Kua tautokona e te Kaunihera ngā tohu nui e rua i tēnei tau.

Ka tūhuratia e tēnei kaupapa te tuhituhi toka – he momo toi nō neherā kua kitea i roto i ngā ana neke atu i te 900 me ngā whakaruru toka puta noa i Aotearoa. Ka mahi tahi ngā kairangahau ārahi me ngā tūmomo mātanga rerekē i roto i te mātauranga Māori, te whaipara, te mātai hauropi o nehe, me ngā hangarau tino hou hei rangahau i te tuhituhi toka Māori me te whiwhi mōhio anō mō ngā tohunga toi taketake, ā rātau kaupapa, me ā rātou tikanga. Ka rapua e rātou ngā mōhio hou mō ō tātou pūnaha rauropi hurihuri mai i te toi toka me te whakarite i te whakakinotanga mā ngā whakahawa koiora.

I hangaia ngā tuhituhi toka e ngā reanga Māori mai i taenga mai o ngā kaumoana tuatahi neke atu i te 700 tau ki mua. I tēnei wā, ko te nuinga o ngā tuhituhi toka Māori kei Te Wai Pounamu. Ka kohia nga mōhiohio mai i ngā pūranga me ngā whare taonga, mai i ngā uri hoki o ngā tohunga taketake, ko ētahi he kaitiaki i ngā mātauranga Māori tuku iho. 

Ka tātaritia e ngā kairangahau ngā whakaaturanga hauropi pērā i te pītauira o nehe hei tūhura i ngā tauira otaota me te āhuarangi-iti o ngā wāhi tuhituhi toka i roto i ngā tau maha. I taua wā anō, ka tātaritia e ngā tohunga pūtaiao he pēhea te kino haere o ngā tuhituhi toka e ngā tukanga ōkiko me te koiora. Kei te tūkinotia e te wai me ngā moroiti pērā i te kapoke, pukoko, huakita me ngā puruheka te maha o ngā tuhituhi o neherā, ā, kei te noho mōrea ki te kore e hāpaitia.

Ka mahi tahi te rōpū rangahau me ngā tohunga o te ao hei whakamahi i ō rātou mōhio mā te tātari me te whakaora i ngā tuhituhi toka o neherā, e taea ai e te rōpū te tīpako ngā tikanga tiaki e tika mō taua wāhi. Ka rapu e rātou ngā āhuatanga hei ārai i te tipu o ngā moroiti me te waikura o ngā mata o ngā toka, kia kore ai e ngaro ngā tuhituhi toka, me te tiaki i tēnei ahurea tuku iho mō ngā reanga e heke nei.

Ka āta tātaritia i reira tonu e ngā kairangahau ngā korakora me ngā tīpako mai i ngā whare taonga me ētahi atu kohinga mā te spectroscopy kore-pā kia mārama ai i pēhea te hanga i ngā kano o nehe me te wāhi i putu ana ngā kai o roto.

I taua wā haere, ka mahi ngātahi ngā tohunga toi o Ngāi Tahu me ngā tohunga pūtaiao mā tētahi tukanga auau hei 'raweke whakamuri' i ngā mea o roto i te peita tuhituhi toka, e ai ki ngā mōhiotanga o te iwi me ngā otinga o te tātari pūtaiao, hei āwhina ki te whakaora i ngā mōhio me ngā tikanga tuku iho.

Mā ngā mōhiotanga ka puta i tēnei Tohu ka taea e te Māori te tūhono anō ki ngā taonga o neherā i hangaia e rātou tūpuna. Ka uaratia hoki ēnei e te tokomaha. Hei tauira, i kī a Tourism New Zealand kua piki te maha o ngā manuhiri o tāwāhi kei te rapu kia matawhānui ake, kia tūturu ake te whai wāhi atu ki ngā tikanga me te ahurea Māori, me te whakaaro nui ki ngā arawātea hei tirotiro i ēnei tirohanga onamata me te tūhono ki ngā toi onāianei e whakarauora ana i tēnei momo toi.

Phil Novis sampling algae from limestone rock surfaces (photo credit: John Hunt, Bioeconomy Science Institute)